توانایی شناخت ساختمان و عملکرد پوست
پوست یک ارگان مستقل بدن و وسیع ترین ارگان است. حدود ۳ تا ۴ کیلوگرم (۶ تا ۷٪ وزن بدن) وزن دارد، سطح آن حدود ۲ مترمربع است. شامل ۳ لایه:
۱- اپیدرم یا روپوست EPIDERM
۲- درم یا میان پوست DERM
۳- هیپودرم یا زیر پوست می باشد HYPODERM
کوچکترین واحد ساختمان بدن انسان «سلول» است که ساختمان آن از غشاء خارجی، سیتوپلاسم و هسته تشکیل شده است. در ساختمان سلول اسیدهای آمینه و مواد معدنی و کلسترول و چربی ها، آب و پروتئین، قند و … بکار رفته است که نقش هر کدام ویژه است. هسته سلول حاوی کروموزوم است. روی کروموزوم ها، ژن ها قرار گرفته اند که مرکز رهبری برای عملکرد سلول ها می باشند و به همین دلیل خصوصیت پوست هر فرد ژنتیکی و خاص او است. به میلیون ها سلول که از نظر عملکرد، شکل و اندازه مشابه هستند، بافت می گویند. به مجموعه ای از بافت ها با واحد ساختمان و عملکرد بزرگتر با هدف معین ارگان یا عضو می گویند. پوست پوشش محکم و قابل انعطاف بدن است.
ضمائم پوست شامل: ۱- غدد عرق ۲- غدد چربی ۳- فولیکول مو ۴- ناخن.
ضخامت پوست: از حدود ۵/۰ میلی متر تا ۴-۳ میلی متر متفاوت است که بسته به سن، نژاد، جایگاه زندگی، شغل، نقاط مختلف بدن و جنس (زن یا مرد) دارد. پوست پلک ۵/۰ میلیمتر و نازک ترین، پوست کف دست و پا ضخیم ترین است، اپیدرم یا روپوست درواقع غشاء، خارجی است.
درم از نوع بافت همبند متراکم عروقی بوده و با مخاط مطابقت می کند. ساختمان لب جزءِ مخاط می باشد.
ساختمان پوست
• A- اپیدرم یا روپوست: سطح آزاد پوست برجستگی هایی دارد که به عوامل ارثی مربوط است. اپیدرم از ۵ لایه تشکیل شده است. در سطح آن طبقه پوسته ریزی کننده وجود دارد که جزء لایه ها نمی باشد. از سطح به عمق شامل:
۱- HORNY: لایه شاخی که سلول های آن بطور محکم به هم چسبیده اند و در این سلول ها هسته وجود ندارد. سیتوپلاسم هم با ماده ی شاخی (پروتئین سخت به نام کراتین) جانشین می شود. سلول های این لایه «کورنئوسیت» نام دارند. عمل این لایه: سدی در مقابل ورود آلاینده ها و عوامل آسیب رسان، جلوگیری کننده از خشکی پوست و حفظ رطوبت پوست، مانع خروج و از دست دادن آب اپیدرم می گردد.
۲- طبقه شفاف لوسیدوم LUSIDUM: یا لایه براق، که فقط در پوست ضخیم کف دست و پا وجود دارد، دارای ماده ی نیمه مایعی به نام الئیدین ELEIDIN می باشد. در این طبقه سلول ها مرده یا در حال مرگ هستند.
۳- طبقه ی دانه دار یا گرانولر GRANULAR: از سه تا پنج لایه سلول پهن تشکیل شده است. دانه ها حاوی گلیکوز آمینو گلیکان و فسفو لیپید (چربی) است که مانند یک ماده ی سیمانی عمل می کند و مانع نفوذ عوامل بیگانه می باشد. عوامل مرطوب کننده ی طبیعی N.M.F توسط این لایه ساخته می شوند.
۴- طبقه خاردار یا سنگفرشی SQUAMOUS: از ۵ تا ۱۲ ردیف سلول ساخته شده است. در این لایه سلول ها هرچه به سطح نزدیک تر می گردند مسطح می شوند. سلول هایی در این لایه به نام سلول های لانگرهانس وجود دارند که نقش دفاعی را برعهده دارند و عمل بیگانه خواری (ماکروفاژ) انجام می دهند.
۵- طبقه بازال یا پایه یا ژرمیناتیو: از یک ردیف سلول منشوری تشکیل شده است. سلول های این لایه شامل ملانوسیت MELANOCYTE که سلول های سازنده ی رنگدانه یا ملانین هستند. کراتینوسیت سلول هایی هستند که شاخی می شوند و در این لایه قرار دارند که پروتئین کراتین تولید می کنند که مراحل کراتینی شدن را تا سطح ادامه داده و سپس می ریزند. نسبت ملانوسیت به کراتینوسیت تقریباً یک دهم می باشد. سلول های مرکل MERKEL که مسئول حس لامسه پوست هستند در این لایه قرار دارند.
B.M.Z: غشاء پایه به محل اتصال درم و اپیدرم گفته می شود.
• B: درم DERM یا میان پوست: بافت همبندی است که دو لایه دارد:
۱- درم پاپیلر
۲- درم رتیکولر
درم حاوی بافت همبندی شل، کلاژن (عامل قوام و استحکام پوست)، رشته های الاستین و رتیکولین (عامل خاصیت ارتجاعی و کشسان یا الاستیسیته پوست) می باشد که این ها پروتئین هستند و توسط سلول هایی به نام فیبروبلاست ساخته می شوند. گیرنده های حسی هم در این طبقه وجود دارد. اعصاب، رگ های خونی (سرخرگ- سیاهرگ)، غده های عرق، غده های چربی، فولیکول مو، همگی در درم قرار گرفته اند.
نکته: وقتی مویرگ ها در درم دچار کاهش خاصیت ارتجاعی گردند که سبب شود پس از گشاد شدن بدنبال تغییر درجه حرارت و التهاب و افزایش سن و … به ابعاد خود برنگردند، قابل رویت می گردند که به آن «کوپروز» می گویند که روی گونه ها دیده می شود. کبودی اطراف چشم ها هم به همین صورت است و البته ژنتیکی است. ملانوسیت هم ممکن است در این لایه پراکنده باشد که به صورت خال آبی دیده می شود.
بطور کلی سلول های ملانوسیت (گامگاهی)، فیبروبلاست (سازنده کلاژن و الاستین) سلول های دفاعی، سلول هایی که در واکنش آلرژیک نقش دارند، سلول های عصبی، در درم هستند.
هیپودرم: از بافت همبند سستی تشکیل شده است که سبب چسبندگی پوست به اعضاء زیر می شود، دارای چربی زیادی است که توسط نوارهای کلاژن از هم جدا شده اند. کار آن، محافظت از عناصر و ساختمان های زیرین، حفظ گرمای بدن به عنوان یک عایق حرارتی و باعث چسبندگی پوست به اعضاء زیرین شده و اجازه ی لغزش را روی بافت به پوست می دهد.
نکته: تغذیه پوست از عروق (رگ های) ظریف ناحیه ی درم است. اپیدرم فاقد رگ می باشد. تغذیه آن از رگ های درم و با مکانیزم انتشار است.
غده ی چربی (سباسه) و واحد پیلو سباسه:
بجز در کف دست و پا، در پوست سایر مناطق بدن وجود دارند. مجرای ترشحی آن به داخل مجرای مو باز می شود. این غده مسئول چربی پوست و مو می باشد. تحت تأثیر هورمون ها فعالیت می کند. با افزایش سن فعالیت آن کاهش می یابد. در ناحیه ی پیشانی، بینی و چانه منطقه T یا TZONE، پشت و نواحی تناسلی بزرگ تر و متراکم تر هستند (۷۰۰ عدد در هر سانتیمترمربع مثلاً) در جاهای دیگر ۱۰۰ عدد، با بلوغ افزایش ترشح دارند. میزان تولید سبوم در ارتباط مستقیم با هورمون های آند روژنیک است. واحد پیلو سباسه به ساختمان های مو (ریشه و پیاز و لایه بازال و مجرای غده ی آپوکرین، میکروب های موجود در مجرا، مجرای خروجی مو، عضله راست کننده ی مو) گفته می شود که عمل آن تولید چربی، کمک به تخلیه ی ترشحات غدد آپوکرین، رشد فولیکول مو، تخلیه ی سبوم توسط انقباض عضله راست کننده مو می باشد.
• غدد عرق: دو نوع هستند: اکرین، آپوکرین.
اکرین: بجز در لب و بستر ناخن در تمام بدن به خصوص کف دست و پا وجود دارند. با ترشح خود باعث تنظیم درجه حرارت بدن می گردند. به شکل کلافه هایی هستند. عرق PH اسیدی دارد. منفذ آنها مستقیماً به پوست توسط مجرایی باز می شود.
آپوکرین: در زیر بغل، ناحیه مقعدی- تناسلی وجود دارند، ترشحات غلیظ تری دارند و بوی خاصی تولید می کنند. بزرگ تر از نوع اکرین هستند و منفذ خروجی آنها مثل غدد چربی به مجرای ترشحی مو باز می شود. فعالیت آنها تحت کنترل هورمون های جنسی است.
نکته: چنانچه مشکل افزایش تعریق با تمهیدات بهداشتی در فردی برطرف نشد به پزشک ارجاع کنید تا از نظر پرکاری تیروئید و دیابت بررسی شود.
• پدیده ی شاخی شدن یا کراتینیزیشن یعنی چه؟
اپیدرم از کراتینوسیت، ملانوسیت و … تشکیل شده است. سلول های شاخی شونده یا کراتینوسیت ها در روند بلوغ، شاخی می شوند. بدین ترتیب که سلول های سطح پوست از بین رفته و سلول های عمقی تکثیر می یابند و از عمق به سطح می آیند (ملانوسیت شاخی نمی شود). سلول های جدید که از عمق به سطح می آیند، کراتین می سازند تا تمام سلول و سیتوپلاسم را فرا می گیرد. پس لایه لایه بودن اپیدرم به دلیل بلوغ سلولی، پدیده ی تمایز و مراحل مختلف پدیده تکثیر می باشد.
کورنئوسیت چیست؟ به کراتینوسیت در سطح، سلول های شاخی یا کونِئوسیت گویند.
• کار ملانوسیت چیست؟ ساختن رنگدانه است. رنگدانه ها هم با حرکت سلول ها به طرف سطح آمده شکسته شده و با سلول های شاخی اپیدرم می ریزند.
علت تفاوت در رنگ انسان ها، میزان فعالیت سلول های رنگدانه ساز، اندازه ی دانه ها و نوع رنگدانه ساخته شده می باشد و جزءِ خصوصیات ژنتیک هر فرد است.
• سلول های اپیدرم چه هستند؟
کراتینوسیت، ملانوسیت، کورنئوسیت، سلول های حساسه (گیرنده حس فشار و لامسه در طبقه بازال) سلول های لانگرهانس (ستاره ای شکل، در طبقه خاردار، سیستم دفاعی بدن و مشابه ماکروفاز با بیگانه خوار عمل می کنند)، سلول های مرکل حس پوست در لایه بازال هستند.
• فعالیت غده ی پیلو سباسه چگونه کنترل می گردد؟
غده ی چربی، ترشح آن، سبوم نام دارد. سبوم بوسیله سلول های غددی ترشح می گردد و تحت کنترل سیستم عصبی نیست و وابسته به اندازه و فعالیت سلول های سباسه است و در ارتباط مستقیم با هورمون های آندروژنیک است که از غده فوق کلیه و غده های جنسی ترشح می شود. در تخلیه غده ی چربی، انقباض عضله ی راست کننده کمک کننده است.
• فرق غدد عرق آپوکرین و اکرین در چیست؟
۱. غدد آپوکرین مستقیماً به سطح پوست راه ندارند و به مجرای مو می ریزند ولی غدد اکرین مستقیماً به پوست می ریزند.
۲. غدد اکرین توسط پاراسمپاتیک و غدد آپوکرین از سمپاتیک عصب می گیرد.
۳. ترشحات غدد اکرین بی بو و آبکی و ترشحات آپوکرین غلیظ و چرب تر (به دلیل آغشته شدن با سبوم) است و بوی نامطبوعی به دلیل مجاورت با میکروب های کانال مو و تجزیه شدن دارد.
۴. غدد اکرین در تنظیم دمای بدن نقش مؤثری دارند.
