تبعات اضافه کار اجباری پرستاران;
سلامت بیماران تهدید می شود
برنامه ریزی فوری برای حل مشکل اضافه کار اجباری پرستاری ضروری است زیرا اضافه کار اجباری، تهدید کننده ایمنی بیماران و سلامت پرستاران است.
به گزارش روابط عمومی انجمن پرستاری ایران به نقل از دکتراصغرفتایی ریاست انجمن پرستاری کشور؛قوانین زیادی از جمله قانون کار، قانون اداری استخدامی کارکنان دولت و قانون مدیریت خدمات کشوری، به موضوع ساعت کار موظف کارمندان و کارگران پرداخته اند که بر مبنای آنها ساعت کار هفتگی بین ۴۰ تا ۵۰ ساعت و ماهانه بین ۱۶۰ تا ۲۰۰ ساعت تعیین شده است. این میزان کار از سویی انتظار سازمان ها را از کارمند تامین کرده و از سوی دیگر با سلامت جسم و روان او در تعارض قرار نمی گیرد.
در تمام این قوانین، انجام اضافه کار تنها در شرایط خاص و مشروط به شرایط خاصی مجاز شمرده شده است. اهم این شرایط عبارتند از: نیاز سازمان مربوطه، شرایط بحرانی و ویژه، رضایت کارمند وسقف محدود اضافه کار است.
دو شرط اول از شرایط فوق متوجه منافع سازمان یا کارفرما است و دو شرط بعدی در راستای منافع کارمند که همان سلامت جسم و روح کارمند، می باشد. بنابراین قانون گذار در تعریف اضافه کار نیز با اعمال شرایطی به سلامت منابع انسانی سازمان توجه کرده است. اضافه کار اگر بدون رضایت کارمند بوده یا میزان آن زیاد باشد اثرات مخربی از خود بجا می گذارد که فرسودگی شغلی از جمله اثرات مضر آن است. عواقب فرسودگی شغلی هم کارمند و هم سازمان را متضرر می کند.
در این بین اما مشاغل سخت و زیان آور قوانین سخت گیرانه تری هم برای ساعت کار موظف و هم اضافه کاری دارند. پرستاری به عنوان یک شغل سخت شناخته شده و به همین جهت در دنیا ساعت کاری آن کمتر از بسیاری مشاغل است و اضافه کار در این رشته یا ممنوع است و یا شرایط بسیار دشواری دارد. در عوض حقوق و مزایای آن بالاتر بوده و مرخصی های بیشتر و حتی مرخصی اجباری برای آن در نظر گرفته می شود.
در ایران نیز قانون ارتقای بهره وری در راستای موضوع فوق به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است که بر مبنای آن اولا ساعت کار موظف پرستاری به میزان ۴۰ ساعت در ماه کاهش یافته و ثانیا حداکثر سقف اضافه کار ماهانه ۸۰ ساعت در نظر گرفته شده است. قانون مشاغل سخت نیز سنوات کار را ۵ تا ۱۰ سال کاهش داده تا سلامت پرستاران تضمین شود.
با وجود صراحت های قانونی فوق اما در عمل روال دیگری انجام می شود. بسیاری از بیمارستانهای خصوصی و خیریه قانون مصوب مجلس ارتقای بهره وری را در مورد کاهش ساعت کار موظف پرستاران اجرا نمی کنند و بیمارستانهای دولتی هم آن را ناقص اجرا می کنند. دربسیاری از بیمارستانهای دولتی با وجود این که قانون ارتقای بهره وری سقف اضافه کاری را ۸۰ ساعت تعیین کرده، به صورت اجباری حتی تا ۱۸۰ ساعت یا بیشتر اضافه کار گذاشته می شود. حتی ملاحظه می شود در بخشهای ویژه که پرستاران تحت استرس روحی بیشتر هستند ،بصورت اجباری یک شیفت کامل اضافه کاری برای آنان گذاشته می شود.
توجه به نکات زیر نشان می دهد اضافه کار پرستاری تفاوتهای زیادی با اضافه کار در سایر ادارات و موسسات دارد:
۱.اضافه کار پرستاری از نظر مسئولیت و فشار کاری همانند شیفت موظفی است در صورتیکه در بسیاری از مشاغل دیگر اضافه کار در ساعات بعد از ظهر انجام می شود که ارباب رجوع وجود ندارد یا محیط خلوت تر و کار راحت تر است.
۲.اضافه کار پرستاری کاملا بر اساس ساعات حضور فیزیکی و ثبت دقیق ورود و خروج محاسبه می شود حال آنکه در خیلی جا ها اضافه کاری بصورت کیفی محاسبه شده و ثبت ورود و خروج نمی شود.
۳.طبق قانون ارتقاء بهره وری با اضافه شدن سنوات و سابقه کار پرستار، ساعات موظفی او طبق فرمولی کاهش می یابد. قاعدتا باید با کاهش ساعت کار موظف، هزینه هر ساعت اضافه کار افزایش یابد زیرا هزینه هر ساعت اضافه کار از ماخذ ساعت موظف محاسبه می شود اما عملا این رویه اجرا نمی شود.
۴. طبق قانون ارتقای بهره وری، شیفت بیشتر از ۱۲ ساعت ممنوع است اما بسیاری از پرستاران شیفتهای ۱۸ ساعته (عصر و شب یا شب و صبح) دارند.
۵.طبق بخشنامه اداره کار به کارفرمایان، مبلغ هر ساعت اضافه کار باید ۴۰ در صد بیشتر از هزینه هر ساعت کار موظف باشد. اما این دستورالعمل نیز در مورد پرستاری اجرا نمی شود.
۶.طبق قانون، ساعات و مبلغ اضافه کار برای هر ماه باید مشخص بوده و به صورت مجزا از حقوق و سایر پرداختها بصورت شفاف با پرداخت شود. اما در یکی دو سال گذشته، اضافه کار و کارانه با هم ترکیب شده و شفافبت لازم را ندارد.
با در نظر گرفتن مستندات قانونی بالا، اضافه کار اجباری پرستاران می تواند اثرات سوء زیر داشته باشد که به عبارتند از:
۱. به خطر افتادن ایمنی بیماران از طریق افزایش احتمال خطا: وقتی پرستاری یک شیفت کاری دارد مثلا در شیفت صبح کار می کند، بعد از شش ساعت کار، ۱۸ ساعت استراحت می کند و مجددا برای شش ساعت کار به بیمارستان بر می گردد. اما همین پرستار اگر شیفت اضافه داشته باشد، مثلا صبح و عصر، باید اولا ۱۲ ساعت پیاپی کار کند و ثانیا پس از ۱۲ ساعت استراحت مجددا برای یک شیفت ۱۲ ساعته دیگر مراجعه کند. ملاحظه می شود که در حالت دوم خستگی شدید ۱۲ ساعت کار مداوم و کوتاه بودن فاصله استراحت تا شروع شیفت بعدی بسیار بیشتر خواهد بود. این خستگی احتمال خطا را بشدت افزایش می دهد که تهدید کننده ایمنی بیماران خواهد بود.
۲. بوجود آمدن مشکلات حقوقی: با توجه به افزایش احتمال خطا در شیفت اضافه که در بالا به آن اشاره شد، سوال اینجاست که درصورت بروز خطا در کار پرستار مقصر قانونی کیست؟ اگر پرستار به اجبار در شیفت اضافه حاضر شده باشد، مسئولیت خطاهای احتمالی آیا نمی تواند بر عهده افرادی بجز او باشد؟ آیا استناد به مواد قانونی از جمله همین قانون ارتقاء بهره وری که شیفت بیش از ۱۲ ساعت پیاپی و بیش از ۸۰ ساعت در ماه را ممنوع اعلام کرده است، نمی تواند باعث عدم پرداخت خسارت بیمه ی مسئولیت پرستاران و بهیاران، شود؟
۳.مخاطرات جسمانی: مراقبتهای پرستاری مستلزم فعالیت فیزیکی زیاد و انجام مهارتهای عملی دشوار است. با توجه به اینکه نسبت استاندارد تخت به پرستار حداقل یک به ۱.۸ است حال آنکه نسبت فعلی حدود یک به ۰.۹ است بنابراین یک پرستار در یک شیفت حداقل کار دو پرستار را انجام می دهد. بنابراین در همان شیفت معمول هم بیش از دوبرابر در معرض تنش جسمانی و عواقب آن است. شیفت اضافی، فشار جسمانی پرستار را تشدید می کند. ایجاد مشکلاتی از قبیل درد کمر، آرتروز، افزایش چربیها و قند خون و ….. در شیفت معمولی کاری پرستاران هم رایج است که در شیفت اضافی شیوع آن بسیار بیشتر می شود. تحقیقات زیادی این موضوع را نشان داده اند.
۴. مخاطرات روحی: مراقبت از بیماران بدحال و استرس ناشی از نوسانات وضعیت آنها اثرات روحی زیادی از خود بجا می گذارد. داشتن علاقه و انگیزه کاری می تواند تا حدودی به دفاع از پرستار در برابر این استرسها بپردازد اما در شیفت اضافی اجباری که انگیزه کاری به حداقل ممکن می رسد، اثرات استرس بسیار تشدید می شود. فرسودگی شغلی در شرایط شیفتهای اضافی و طولانی تشدید می شود.
۵. مخاطرات عاطفی: پرستاران هم در پس هیاهوی کار و هیجانات مرگ و زندگی بیماران، زندگی شخصی خود را دارند. آنها هم همسر، پدر، مادر، برادر، خواهر و فرزند هستند. شیفتهای اضافی موجب دور شدن از محیط خانه و اشکال در انجام مسئولیتهای زندگی شخصی می شود. یکی از پرستاران می گفت من تا الان که فرزندم می خواهد کلاس اول برود شیفت اضافی اجباری داشتم و تحمل کردم اکنون اما به عنوان یک مادر می خواهم به فرزندم برسم و همسرم نیز این انتظار را دارد اما باز هم با ۱۸۰ ساعت شیفت اضافی اجباری مواجه هستم که زندگی ام را با چالش جدی و حتی خطر جدایی روبرو کرده است.
۶. امکان پیگرد قانونی: طبق ماده ۱۷۲ قانون کار، کار اجباری به هر شکل، ممنوع است و متخلف اعم از فرد یا موسسه به پرداخت دستمزد، جریمه نقدی، جبران خسارات و حبس محکوم می شود.
در پیگیری های مکرر، مسئولین مربوطه وجود این مشکل را به کمبود نیروی پرستار مربوط می دانند. اما عملا جهت حل آن اقدام موثری صورت نگرفته است. این در حالیست که در صورت بذل توجه کافی، اقدامات زیر می تواند راه گشای حل این مشکل بزرگ باشد:
۱. اصلاح چارت پرستاری در بیمارستان ها و بروز کردن آن بر اساس توسعه بیمارستان ها و نقش های پرستاری. توضیح اینکه در بسیاری از بیمارستانها با وجود گسترش رور افزون و ایجاد بخشهای جدید هنوز تعداد پرستار مطابق چارتهای قدیمی محاسبه و بر اساس آن پرستار به کار گرفته می شود.
۲.استخدام پرستاران آماده به کار: با وجود کمبود شدید استخدام پرستار در بسیاری شهرهای کشور تعداد قابل توجهی پرستار دانش آموخته آماده بکار وجود دارند که با استخدام آنها کمبودهای موجود برطرف شده یا کمتر می شود.
۳. در نظر گرفتن نیروی انسانی از جمله پرستار مورد نیاز در تاسیس بیمارستان ها یا بخش های بالینی جدید. ملاحظه می شود هنگام برنامه ریزی برای توسعه بخشها و بیمارستانها تنها به تجهیزات و ساختمان توجه می شود و برای تامین نیروی انسانی آن برنامه ریزی قبلی انجام نمی شود. ناچارأ در هنگام تاسیس یا راه اندازی از نیروی پرستاری سایر بخشها استفاده می شود که به موجب کمبودنیروی پرستار هم در بخشهای قدیمی و هم جدید می شود.
۴. استفاده از پتانسیل دانشجویان سال آخر و دانشجویان تحصیلات تکمیلی. با وجود بخشنامه هایی مبنی بر استفاده از دانشجویان پرستاری در بالین، عملا از تعداد اندکی دانشجو استفاده شده و تعداد زیادی از دانشجویان واجد شرایط با وجود اعلام آمادگی مورد استفاده قرار نمی گیرند. این در حالی است که هزینه پرداختی به دانشجویان پرستاری کمتر از هزینه اضافه کاری است.
۵. حذف وظایف اضافی پرستاران. با وجود کمبود استخدام پرستار، ملاحظه می شود برخی مواردخارج از شرح وظایف مصوب پرستاری به آنها محول می شود. از جمله ثبت هزینه داروهای مصرفی در سامانه، ثبت اقدامات انجام شده توسط سایر اعضای تیم سلامت، تکمیل فرمهای اعتبار بخشی و ….. . از سویی با حذف رده کمک بهیار در چند سال گذشته، فعالیتهای غیر حرفه ای که توسط آنها انجام می شده بر عهده پرستاران گذاشته شده است. انجام امور نگارشی توسط منشی بخش و جذب کمک بهیار می تواند فرصت پرستار را برای انجام مراقبتهای تخصصی باز کند.
۶. افزایش حق الزحمه شیفت اضافی. در مواردی که به ناچار و از سر ضرورت و به مدت کوتاه نیاز به شیفت اضافی باشد با پرداخت حق الزحمه بیشتر که در برخی قوانین هم آمده می توان انگیزه انجام کار اضافه را ایجاد کرد که در اینصورت لا اقل می توان با این کار تنشهای روحی ناشی از شیفت اجباری را کمتر کرد. افزایش کارانه پرستاری هم می تواند کمک کننده باشد.
۷. تبدیل وضعیت پرستاران غیر رسمی. بسیاری ازشیفت های اضافی به پرستارانی که در قالب قراردادی، شرکتی، طرحی یا پیمانی مشغول به کار هستند واگذار می شود. بعضی از این پرستاران سالهاست که بصورت غیر رسمی مشغول کار هستند. این پرستاران از طرفی به دلیل عدم امنیت شغلی و پایین بودن حقوق و مزایا دارای انگیزه ی بسیار کمتری هستند و از سویی تحت استرس ناشی از شیفت اجباری قرار می گیرند.
۸. توزیع مناسب نیروی انسانی پرستاری. با وجود عمومیت نیاز به شیفت اضافی اما میزان آن در مراکز و بخشهای مختلف، متفاوت است. بعضی از بخشهای ویژه با کمبود بسیار بیشتری مواجه هستند و با وجود استرس بیشتر کار در آن بخش ها، میزان شیفت اجباری هم در آن بیشتر است. توزیع مناسب نیروی انسانی می تواند نیاز به شیفت اضافی را کاهش دهد.
امید است با توجه فوری و بیش از پیش مسئولین به مشکل شیفت اضافه اجباری پرستاران، برنامه ریزی لازم برای حل این مشکل انجام شود تا به ارتقای نظام سلامت و سرمایه های انسانی توجه ویژه شود. روابط عمومی انجمن پرستاری ایران
